Μιτάτοι και Μιτατάκια στην Ορεινή Νάξο.

Το Μητάτο ή Μιτάτο (ή και ο Μητάτος, ή Μιτάτος) είναι ένα πολύ μικρό σχετικά οικοδόμημα της ελληνικής υπαίθρου και στις μέρες μας σημαίνει το κατάλυμα του βοσκού, ενώ παλιότερα χρησιμοποιούνταν και ως τυροκομείο. Συναντάται κυρίως στις Κυκλάδες και στη Κρήτη, σε όλα τα ορεινά χωριά.
Πρόκειται για μικρά τετράγωνα συνήθως κτίσματα, από ξερολιθιά, χαμηλού ύψους μέχρι 2 μέτρα, που το δώμα τους γίνεται με κορμούς δένδρων, καλάμια και αργιλόχωμα έτσι ώστε να διατηρούν στεγανότητα. Σήμερα το δώμα τους κατασκευάζεται με μπετό. 
Κυριότερες χρήσεις των μητάτων, εκτός της ξεκούρασης και προστασίας έναντι καιρικών συνθηκών που παρέχουν, είναι η συγκέντρωση σ΄ αυτά λιπασμάτων, περιορισμένη φύλαξη συγκομιδής καρπών, ή ως μικρές στάνες για άρμεγμα αιγοπροβάτων και "τυροκομειό". Χαρακτηριστικό ελληνικό έθιμο είναι να φιλεύεται όποιος επισκέπτης βρεθεί σε μητάτο είτε με ξηρούς καρπούς, είτε με τυροκομικά προϊόντα αν τύχει την ώρα που κτηνοτρόφοι τυροκομούν. Ιστορική έμεινε η επίσκεψη του Βασιλέως Όθωνα σε μητάτο της Απειράνθου της Νάξου που περιγράφεται σε νησιώτικο δημοτικό τραγούδι.

Το μιτάτο θυμίζει ιδιαίτερα τους κυκλικούς τάφους της μινωικής περιόδου. Αποτελείται από το τζάκι-χώρο τυροκόμησης, τον ανηφορά, τις θυρίδες (πέτρινα μικρά ντουλαπάκια ενσωματωμένα στους τοίχους), εκεί μέσα τοποθετούσαν όπλα, εργαλεία, τροφή κ.α. Στο εξωτερικό μέρος συνήθως συναντάμε την τραπεζαρία η οποία αντί για τραπέζι έχει μία μεγάλη και πλατιά πέτρα και γύρω της αντί για καρέκλες τοποθετούσαν πέτρες. Όταν το μιτάτο είναι διπλό, τότε ο ξώκουμος είναι η κατοικία και ο μεγάλος κούμος είναι ο χώρος του τυροκόμου. Γύρω από το μιτάτο υπάρχει η μάντρα στην οποία έβαζαν οι βοσκοί τα πρόβατα να τα αρμέξουν και να πάρουν από αυτά το γάλα τους. Τέλος το σύμπλεγμα ολοκληρώνεται με το τυροκέλι (κούμος) το οποίο έχει κατάλληλη θερμοκρασία ωστε να τοποθετηθεί το τυρί και να ωριμάσει εκεί.

Σημειώνεται ότι οι μιτάτοι καθώς και άλλα κτίσματα, όπως ανεμόμυλοι, αχεριώνες, αλώνια, βρύσες, νερόμυλοι, ξερολιθιές, λιοτρίβια, πατητήρια, ή λινούδες, περιστερώνες (Τήνου), πηγάδια, πλησταριά, ποτίστρες, ρακιτζιά, κ.ά., που απαντώνται στα νησιά των Κυκλάδων και όχι μόνο, αποτελούν τη γενική εικόνα της ελληνικής νησιωτικής υπαίθρου της οποίας και συμπληρώνουν τον πολιτισμό της. Οι κάτοικοι των νησιών δημιούργησαν αυτά με μια καλλιτεχνική ευαισθησία καλύπτοντας τις ανάγκες τους με αυτούσια υλικά που τους παραχωρούσε η ίδια φύση, με χαρακτηριστική οικονομία και σύνεση, χωρίς να αλλοιώνουν το περιβάλλον της.

Η ανάγκη της δημιουργίας αυτών των κτισμάτων δημιούργησε και πολλά εντόπια επαγγέλματα εκτός του γεωργού και κτηνοτρόφου όπως του μυλωνά, του κτίστη και λιθοξόου, του μαραγκού, του σιδηρουργού, ακόμη και του παπά που έπρεπε να εξυπηρετήσει τα διάφορα ξωκλήσια. Δυστυχώς όμως τα περισσότερα εξ αυτών σήμερα έχουν εγκαταλειφθεί. Απομένει μόνο η δραστηριότητα των διαφόρων πολιτιστικών συλλόγων να τα προστατέψουν και να τα αναδείξουν.
ΠΗΓΗ: el.wikipedia.org